Агаар мандлын удаан хугацааны хувирлыг уур амьсгал тодорхойлно. Уур амьсгал нь тодорхой нэг байршил дахь цаг уурын түүхэн мэдээнд суурилдаг. Ихэвчлэн 30 жилийн хугацаанд цаг агаар ямар байсан талаарх мэдээллийг бидэнд өгдөг байна.
Монгол орны газар нутаг нь гадаад далай тэнгисээс ихээхэн алслагдсан, Евро-Азийн эх газрын төвд тал бүрээсээ өндөр уул нуруугаар хүрээлэгдсэн, далайн түвшнээс дунджаар километр хагас илүү өндөр өргөгдсөн зэргээс шалтгаалан эх газрын эрс тэс, хатуу ширүүн уур амьсгалтай. Монгол орны уур амьсгалын гол онцлог бол жилийн дөрвөн улирлын ялгаа ихтэй, энэ чанараараа агаарын температурын хэлбэлзэл өндөр, хур тунадас бага, уур амьсгалд өргөргийн болон өндрийн бүслүүрийн ялгаа тодорхой илэрдэг явдал юм.
Монгол орны жилийн дундаж температур 0.2°С (32°F), өвлийн улирлын дундаж температур -10°…-30°С (14°…22°F), зуны улирлынх нь 10°…27°С (50°…80°F) байна. Жилийн дундаж агаарын температур Алтай, Хангай, Хэнтий, Хөвсгөлийн уулархаг нутгаар –4°С (24.8°F)-аас хүйтэн, үүний дотор уулс хоорондын хотгор, томоохон голын хөндийгөөр –6°C -аас –7.40С (21.2…18.7°F) хүйтэн, цөлөрхөг хээрийн бүсэд 2°С (35.6°F)-аас дулаан, өмнөд говьд 6°С (42.8°F) -аас дулаан байна.
Монгол оронд хур тунадасны нийт хэмжээ бага боловч уул нуруудын байршил, тэдгээрийн өндөршил зэрэгтэй уялдан жилд орох тунадасны хэмжээ газар нутаг бүхэнд харилцан адилгүй байна. Тухайлбал: Хангай, Хөвсгөл , Хэнтийн уулархаг нутаг, томоохон голын хөндий нутгаар жилдээ 250-390мм тунадас ордог бол Алтайн уулархаг нутгаар 90-130мм болон тал хээрийн нутгаар 180-280мм орчим тунадас ордог байна. Ийнхүү хур тунадасны хэмжээ хойноосоо урагшлах тусам багасаж говийн нутгаар хамгийн бага жилдээ 70-150мм тунадас орно. Алтайн өвөр говь болон өмнөд хил орчмоор 40-60мм түүнээс ч бага хур тунадас орох тохиолдол байдаг.
Цаг уурын хяналтын сүлжээнээс мэдээ авч түүнийгээ ашиглан тухайн цаг хугацаанд дундаж нь ямар байсныг тооцоолно. Өмнө нь цаг уурын ажиглалтын станцгүй үед цаг агаарын мэдээллийг бид хийн бөмбөлөг эсвэл далайн хөвүүрээс хүлээж авдаг байсан. Тиймээс дэлхийн уур амьсгалын талаарх мэдээллийг дахин гаргаж авахын тулд олон төрлийн баримт, баталгаа, нотолгоо бидэнд шаардлагатай гэсэн үг юм.
Эрдэмтэд мөсийг маш эртний мөсөн голуудаас авхуулаад судалсан байдаг. Мөсөн голын мөсөнд байх агаарын бөмбөлгүүд нь олон жилийн өмнөх уур амьсгалыг тодорхойлоход тусалдаг.
Модны дотор талд жил бүр шинэ цагариг үүсэж байх ба модны цагаригийг тоолж тухайн мод хэр урт настай болохыг мэдэж болно. Модны жилийн ургалт ба уур амьсгалын хоорондын уялдааг харуулсан судалгааг дендрохронологи гэж нэрлэнэ.
Хөрс болон чулуулгийн олон төрлийн давхаргад шинжилгээ хийснээр эрдэмтэд далайн урсгалын өнгөрсөн мэдээллийг тодорхойлж чаддаг болсон.
Чулуужсан ургамал, цэцгийн тоос болон шавжийн үлдэгдлүүдээс дэлхийн уур амьсгалын талаарх чухал мэдээллийг авч болдог.
Эртний хөлөг онгоцон дээрээс олдсон мэдээлэл болон газар тариалангийн бичвэрүүдийн тусламжтайгаар өнгөрсөнд болсон цаг агаарын эрс тэс үзэгдэл мөн жилийн улирлууд ямар байсан талаарх ойлголтуудыг авдаг байв.
Дэлхий 5 тэрбум жилийн настай бөгөөд энэ хугацаанд уур амьсгалын экстрем үзэгдлүүд тохиолдож байв. Өнгөрсөнд одоо байгаагаас ч илүү их далай байв. Тэр үед температур маш хүйтэн байсан учир хуурай газар мөсөн нөмрөгөөр хучигдсан байж. Олон мянган жилийн турш эдгээр зүйлс аажмаар өөрчлөгдсөн байна.
Дэлхийн уур амьсгалын зарим түүхийг эргэн харцгаая.
Мөстлөгийн үеийг 2 сая орчим жилийн өмнө эхлээд 11000
жилийн өмнө дууссан гэж ярьдаг.
Дэлхийн дундаж температур одоогийнхоос 4-5 хэм бага
байсан.
Тухайн цаг үед хойд Америк, Европ, хойд Ази ихэнхдээ
маш том мөсөн бүрхүүлээр хучигдсан байв.
Энэ үед мастодонууд нэртэй заан шиг амьтад үржин
олширсон байв.
Мөс хайлах үед мастодонс устаж үгүй болсон нь тэд
дулаанд амьдрах чадваргүй байжээ.
1550-1850 оны хооронд бага мөстлөгийн үе үргэлжилсэн.
Энэ хугацаанд хойд хагас бөмбөрцгийн температур одоогийнхоос 1 градусаар бага байв.
Ялангуяа Европчууд хатуу ширүүн өвөл, удаа дараагийн өлсгөлөнг даван туулах шаардлагатай
тулгарч байв.
Сүүлийн 100 жилд дэлхийн агаарын температур 1 хэмээр нэмэгдсэн.
Сүүлийн жилүүдэд агаарын температур хурдацтай нэмэгдэж байгааг ерөнхий хандлага харуулж
байна.
Үүний нөлөөгөөр мөсөн голууд хайлж, далайн түвшин нэмэгдэж байна.
Хүлэмжийн хийн нөлөөгөөр энэхүү дулааралт бий болж байна гэж олон эрдэмтэд үзэж байна.